Hoe geven we een stem aan de natuur?
Mensen hebben ruimte nodig om te wonen, werken, reizen, recreëren en alles daartussenin. Door bevolkingsgroei, de energietransitie en klimaatverandering hebben we nog meer ruimte nodig om energie op te wekken en ons te beschermen tegen weersextremen. Maar mensen zijn niet de enigen in Nederland. Planten, dieren, rivieren, bossen en andere natuur hebben ook ruimte nodig om te overleven. En uiteindelijk zijn mensen weer afhankelijk van die natuur. Toch is het moeilijk de belangen van de natuur voorop te stellen als alleen mensen de beslissingen maken. Dus hoe kunnen we de natuur mee laten praten?
Het Parlement der Dingen
Een van de manieren waarop we niet-menselijke zaken een stem kunnen geven is het ‘Parlement der Dingen’. Dit idee komt uit het boek Wij zijn nooit modern geweest (1991) van filosoof Bruno Latour. Volgens Latour is de moderne mens vergeten dat die niet losstaat van de natuur, maar er onderdeel van is. Voor Latour is de natuur een netwerk van relaties tussen dingen, een verzameling van alles wat langs, over en door elkaar heen beweegt. Hij noemt dat ‘Gaia’, naar de Griekse godin die de personificatie was van de aarde.
Op Gaia probeert elk ding zijn plekje op de aarde te bemachtigen en te behouden. Planten overwoekeren anderen op zoek naar zonlicht en dieren bouwen nesten in bomen om een veilige plek te creëren voor zichzelf. Maar ook niet-levende dingen hebben een actieve rol: de zee slijt stenen rotsformaties tot zandkorrels om meer ruimte te krijgen en het coronavirus legde in ‘samenwerking’ met dieren, mensen en vliegtuigen de hele wereldeconomie plat.
De mens is in deze visie slechts een van de vele dingen die strijdt voor zijn eigen plek, alleen is de mens daar erg succesvol in. Iets té succesvol eigenlijk. Door de grote ingrepen die wij in de wereld hebben gedaan, is de natuur niet langer een betrouwbare, weinig veranderende achtergrond voor ons doen en laten. De aarde reageert met steeds meer extreem weer en zorgt dat de leefgebieden van planten en dieren veranderen of onleefbaar worden.
Alles een stem
Om ons handelen beter in balans te brengen met de rest van de natuur, is het volgens Latour nodig de relatie tussen wetenschap, politiek en bestuur opnieuw te bekijken. Dat brengt ons bij het Parlement der Dingen. Dit parlement is niet letterlijk een kamer met stoelen waar dieren, planten en rivieren naar de microfoon bewegen om hun zegje te doen. Het staat voor het ‘luisteren’ naar die niet-menselijke dingen en het meenemen van hun belangen in onze beslissingen.
Alleen als alles een stem krijgt, worden we ons ervan bewust dat het handelen van de een altijd ten koste gaat van een ander, aldus Latour. En die ‘ander’ kan dus van alles zijn. De zee spreekt zich bijvoorbeeld uit over de grote hoeveelheid plastic die in haar ronddrijft. Het krill protesteert tegen de warmere temperaturen, omdat het poolijs nodig heeft als kraamkamer. De vos is juist blij met de betonnen wereld die we voor hem gebouwd hebben en de albatros is minder energie kwijt aan het vliegen dankzij veranderende luchtstromen. Zo heeft ieder ding zijn belangen bij klimaatverandering of andere gevolgen van menselijk ingrijpen.
"De geschiedenis is niet langer alleen de geschiedenis van mensen, het wordt ook de geschiedenis van natuurlijke dingen."
Wetenschap als voorbeeld
Het Parlement der Dingen is dus een oefening in de verbeelding: we leven ons in in niet-menselijke dingen om hun belangen te vertegenwoordigen. In de praktijk wordt het Parlement der Dingen vaak toegepast in de vorm van rollenspellen, waarin mensen de taak krijgen een niet-menselijk object zoals een rivier of een plant te vertegenwoordigen.
Een ander goed voorbeeld van een Parlement der Dingen vond Latour de Nederlandse waterschappen. Hij zag hierin een zeldzame politieke organisatie waarin niet de mens op één staat. Want vertolken de waterschappen niet al eeuwenlang de stem van het water? Daarbij zijn waterschappen rechtspersonen met wettelijk vastgelegde taken, waaronder de waterkwaliteit. Zouden ze een inspiratie kunnen vormen voor ‘natuurschappen’, waarin rechten voor de natuur worden vastgelegd?
De ambassade van de Noordzee
Vanuit het idee van het Parlement der Dingen startte in 2018 het initiatief De ambassade van de Noordzee. Deze organisatie bundelt de krachten van wetenschappers, kunstenaars en politici om naar de Noordzee te luisteren, de stem verstaanbaar te maken en vervolgens de belangen te behartigen. Dieren en planten krijgen hiermee een stem, maar ook golfstromen en sediment.
Van 2018 tot 2022 ontwikkelde de organisatie methodes om te ‘luisteren’ naar de Noordzee. Nu ligt de focus op ‘spreken met’ de zee en vanaf 2027 wil De ambassade van de Noordzee onderhandelen namens de zee en de opgedane inzichten vastleggen in de besluitvormingsprocessen.
Een van de luister-projecten is het maken van de Atlas Onzichtbaar Zeeland. Die bestaat uit acht kaarten rond de onderwerpen bruinvis, paling, beleid, mythes en narratieven, duinen, water en hoogte in de Zeeuwse Delta, verdronken dorpen en economie. Kunstenaar Theun Karelse, hoogleraar aardwetenschappen Maarten Kleinhans en socioloog Darko Lagunas onderzochten en verbeeldden bijvoorbeeld het geluidslandschap van bruinvissen in de Oosterschelde, de geschiedenis van de oer-Hollandse ‘strijd tegen het water’ en Zeeland als tankstation voor trekvogels op weg van Afrika naar Siberië.
Parlement van de Schelde
In het Watersnoodmuseum werd in oktober 2023 tijdens het ‘Landschapmakerscongres’ ook een Parlement der Dingen opgezet: het Parlement van de Schelde. Landschapmakers zijn alle wezens, instituten en processen die van invloed zijn op het landschap. Mensen zijn landschapmakers, maar ook het bodemleven, de vegetatie, het weer en het water. Een Parlement der Dingen dus!
De Schelde heeft veel landschapmakers met veel verschillende invloeden. De boeren die hun akkerland bewerken, de wormen die de grond beluchten, de waterbouwkundigen die het water wegpompen, de mossel- en oesterbanken die de kust beschermen: zij en heel veel anderen maken samen het landschap. In het Parlement van de Schelde kregen de deelnemers vlaggen, vaandels en zetels toegewezen van verschillende landschapmakers en keken ze samen hoe de Schelde er in 2030, in 2050 en 2100 uit zou moeten zien.
Oosterschelde in onderhandeling
Serious game ‘Oosterschelde in onderhandeling’
Wil je zelf aan de slag met het Parlement der Dingen? Speel de serious game ‘Oosterschelde in onderhandeling’! 9 tot 12 personen denken in dit spel na over de veranderingen die klimaatverandering teweegbrengt in de Oosterschelde. De deelnemers kruipen in de huid van een van de inwoners van dit gebied. Dat kunnen menselijke bewoners zijn, maar ook dieren of planten.
Spelers onderhandelen in het spel over hoe zij het landschap zo inrichten dat deze leefbaar, divers en veilig blijft. Wat betekent dat voor een grutto, zeewier of een boer?
Rechten voor de natuur
Een andere manier om de natuur een stem te geven is door gebieden of landschapselementen zoals rivieren een juridische status te geven. Waar het Parlement der Dingen de nadruk legt op het vertegenwoordigen van niet-menselijke zaken in politieke processen, kun je met rechten voor de natuur vooral juridische bescherming bieden tegen menselijk ingrijpen.
Waarom is dat nodig? De natuur wordt in westerse landen over het algemeen beschouwd als een ding zonder rechten, dat we kunnen bezitten, uitputten en gebruiken voor ons eigen gewin. Al sinds de klassieke oudheid heerst hier het idee dat de mens ‘heerser’ is over de natuur. Ook in het christendom was het idee dat God de natuur voor de mens heeft gemaakt om te gebruiken naar eigen inzicht eeuwenlang dominant.
In andere culturen is dat anders. In het jodendom en de islam is de natuur van God. De mens mag het gebruiken, maar heeft ook de plicht de natuur in stand te houden en er goed voor te zorgen. In niet-westerse culturen wordt vaak een minder strikt onderscheid gemaakt tussen mens en natuur. De mens is onderdeel van een wereld van dingen die allemaal een zekere mate van bewustzijn hebben. De mens heerst niet over deze dingen, maar heeft er een gelijkwaardige relatie mee. Ga je bijvoorbeeld naar het bos, dan is dat niet aangelegd voor jouw wandelplezier. In plaats daarvan ben je ‘te gast’ bij een grote groep niet-menselijke partners.
Overal ter wereld
Terug naar de rechten. In eerste instantie klinkt het misschien gek dat een niet-menselijk ding als een rivier of een bos rechten kan hebben, maar eigenlijk hebben al heel veel niet-menselijke dingen rechten. Denk bijvoorbeeld aan bv’s of nv’s, dat zijn ook rechtspersonen.
In het buitenland zijn de rechten van de natuur al op verschillende plekken erkend. In Bangladesh werd een rivier erkend als levende entiteit, in Nieuw-Zeeland kreeg een rivier de status van rechtspersoon en in Ecuador geldt dat voor de gehele natuur. In Zwitserland worden dieren en planten beschermd door de grondwet. Ook in Engeland wordt gepleit voor rechten voor rivieren en in Zweden zijn oefenrechtbanken gehouden over rechten voor het meer Vättern. In Spanje heeft een door landbouw en mijnbouw vervuilde lagune het recht gekregen te bestaan en op natuurlijke wijze te evolueren en het recht op bescherming, behoud en herstel.
Sinds 2017 worden in Nederland ook steeds meer initiatieven opgezet om de natuur rechten te geven. In 2024 is ook de stichting Rechten van de Natuur opgericht. Deze stichting wil dat we erkennen dat de natuur ook bestaansrecht heeft. Bij alles wat we doen, van landbouw tot wegenbouw of natuurbescherming, moeten we ons afvragen: wat is hier het belang van de natuur, wat wil de natuur? Er kunnen daarvoor bijvoorbeeld voogden worden aangesteld die waken over de belangen van de natuur.
Ook de politiek beweegt mee. In 2023 werden rechten voor de natuur voor het eerst genoemd in diverse verkiezingsprogramma’s en sindsdien onderzoeken verschillende waterschappen, provincies en gemeenten hoe ze de natuur in hun regio rechten kunnen geven.
Rechten van de Scheldes
Een van de Nederlandse initiatieven om de natuur rechten te geven is ‘Rechten van de Scheldes’. Het initiatief is gestart op de HZ University of Applied Sciences en wordt gesteund door ZeelandBruist, de Zeeuwse Milieufederatie en enkele individuen. Het doel van het initiatief is het verbeteren van de natuur in de Ooster- en Westerschelde door te luisteren naar de stem van de Scheldes en deze stem te laten klinken op plekken waar beslissingen worden genomen.
In een petitie vragen de Ooster- en Westerschelde het recht om te stromen, om essentiële functies te vervullen binnen het ecosysteem, om vrij te zijn van vervuiling, om duurzame bronnen te voeden en door hen gevoed te worden, op inheemse biodiversiteit en op ontwikkeling en herstel. In ruil daarvoor mogen mensen vissen vangen, zeegroenten oogsten en zwemmen en varen.
