Oktober 2023 - Minder consumeren, meer investeren
Hij windt er geen doekjes om, klimaatadviseur van de regering Jan Willem Erisman. Er moet meer worden geïnvesteerd en minder geconsumeerd. ‘Bij alle investeringen die je doet moet je aan 2050 – het jaar waarin Nederland klimaatneutraal wil zijn – denken. We moeten versneld naar beneden met de uitstoot. Er moet meer aandacht komen voor energiebesparing. Alles wat je niet hoeft te produceren is meegenomen. Wij gaan kijken hoe burgers minder kunnen consumeren’, aldus Erisman.
Openbaar vervoer op het platteland, nog maar een enkele bus. Foto: Smiley.toerist, CC BY-SA 3.0
Iedereen een eigen auto is wat hem betreft niet meer vanzelfsprekend. Erisman begrijpt heel goed dat vrijwillig afstand doen van de Heilige Koe voor veel Nederlanders nog een brug te ver is, maar dat er iets moet veranderen op het vlak van mobiliteit staat voor hem als een paal boven water. ‘Misschien moeten we toe naar een heel andere manier van mobiliteit, waarbij je bijvoorbeeld in de Randstad meer gedeeld en openbaar vervoer hebt.’
Platteland
Op het platteland – waar vaak minder of minder fijnmazig openbaar vervoer is – zou in de visie van Erisman gekeken moeten worden naar uitbreiding van elektrisch vervoer, maar dan niet in de vorm van louter meer elektrische auto’s. ‘Een heel nieuw vervoersysteem, dat veel passender is en de uitstoot veel sterker vermindert, is pas een echte transitie. Dat is een heel ander concept dan zoveel mogelijk inzetten op zo goedkoop mogelijke elektrische auto’s.’
Om stijging van de zeespiegel met een meter te voorkomen, moet volgens de klimaatadviseur echt alles op alles gezet worden. ‘In alle sectoren zaken ook echt anders doen. Wij zijn als mensheid pas geneigd om te innoveren op het moment dat je je hand verbrandt aan de kachel, of tegen de muur aan loopt. Dan zijn we ineens creatief. Handel, innovatie en kennisexport zit in ons DNA. We hebben veel universiteiten per vierkante kilometer én kennis en ervaring met waterbeheer. De vraag is: Gaan we wachten op weersextremen, of gaan we het nu vast doen.’
Eén ding is zeker volgens de nieuwe klimaatscenario’s van het KNMI en dat is dat 40 graden in de zomer straks geen uitzondering gaat zijn. Het KNMI voorspelt nattere winters, zwaardere buien en voor het eind van deze eeuw zomers met 30 tropische dagen, in plaats van gemiddeld vijf nu. Onderzoeker Karin van der Wiel: ‘In 2100 kan de gemiddelde zomer even droog worden als de voor ons extreem droge zomer van 2018. Dat kun je zelf bedenken dat de dan erg droge zomers voor nog grotere problemen zullen zorgen dan in 2018.’
Mosselrif
Ondertussen zwelt de stroom aan nieuwe ideeën aan. Om de kust te beschermen tegen de stijgende zeespiegel kunnen – zo heeft zes jaar experimenteren geleerd – mosselen gebruikt worden. In het kader van het zogeheten Coastbusters-project van het Belgische Instituut voor Landbouw-, Visserij-, en Voedingsonderzoek (ILVO) en het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) is een rif ontwikkeld van mosselen als kustverdediging. Dat rif, gevormd door mossellijnen, blijkt behoorlijk effectief.
Het rif blijkt ook nog eens goed te zijn voor het ecosysteem. ‘De onderzoekplaatsen trekken veel extra zeeleven aan en werken bevorderend voor de biodiversiteit. Mosselen zijn bovendien filterdieren die hun voedingsstoffen uit het water halen. Netto wordt het zeewater dus – ietsje – schoner,’ zegt ILVO-onderzoeker Alexia Semerano.
Stekkertrekker
Bij landbouwbedrijf de Koninklijke Maatschappij Wilhelminapolder (KMWP) is geëxperimenteerd met een elektrische tractor en die stekkertrekker doet het boven verwachting goed. KMWP-directeur Vincent Coolbergen is enthousiast over de prestaties van de trekker. Deze heeft meer dan voldoende kracht voor het ploegen of voor het rooien van aardappels, maar qua uithoudingsvermogen mag het van Coolbergen wel een tandje meer. ‘Er wordt gewerkt aan verdubbeling van de capaciteit van de accu en dat is ook wel nodig.’
Overigens kan de werkaccu – bij de omgebouwde Fendt-tractor voorop de neus geplaatst – vrij simpel vervangen worden door een volle. Die volle accu kan worden meegenomen naar de plek waar gewerkt wordt. Een tweede, veel kleinere, accu zorgt ervoor dat de tractor altijd genoeg stroom heeft om van de akker terug naar het bedrijf te kunnen rijden. Dat de agrarische sector niet om de overschakeling naar emissieloze machines heen kan, is voor de KMWP wel duidelijk. Coolbergen: ‘Het is nu zaak om ervaring op te doen en kennis op te bouwen.’
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
September 2023 - Vergroening wagenpark stagneert
Goed nieuws voor de autobranche, slecht nieuws voor longpatiënten. Nieuwe regels om uitstoot van brandstofauto’s zoveel mogelijk te beperken zijn – tegen de zin van Nederland – door de Europese ministers van Economische zaken sterk afgezwakt. Ook het voorstel om strengere testmethoden in te voeren zodat je kunt nagaan of fabrikanten ook echt doen wat ze beloven, is in een lade verdwenen. De autofabrikanten zien het als een stap in de goede richting. Het Longfonds is ontgoocheld.
Stuk steenkool voor de op biomassa overschakelende Amercentrale in Geertruidenberg Foto: Adrem68 – CC BY-SA 4.0
Run op dieselbusjes
Verder stagneert de verkoop van stille en schone elektrische bestelbusjes omdat de overheid heeft bepaald dat daarvoor – vanwege het hoge gewicht – een groot rijbewijs nodig is. Autobrancheorganisatie Bovag denkt dat de vergroening van het bedrijfswagenpark het kind van de rekening wordt. Directeur Loek Vroon van bedrijfswagenmerk Iveco deelt die overtuiging. Hij vreest net als de Bovag dat de verkoop van e-busjes gaat lijden onder de regels: ‘Dit gaat zeer zeker effect hebben’.
Bovag-woordvoerder Paul de Waal: ‘Koplopers die gaan voor een elektrische bestelbus moeten ofwel hun mensen een duur extra rijbewijs laten halen ofwel wel twee keer nadenken voordat ze een elektrische bestelbus kopen. Wat er gaat gebeuren is dat ondernemers weer een traditionele diesel gaan kopen waarmee je wél met rijbewijs B kunt rijden. Zo dringen we de uitstoot niet terug. En in januari 2025 voeren steden emissievrije zones in. Dat wordt een probleem voor bedrijven die in binnensteden moeten werken.’
Voor het vergroenen van scholen en zorginstellingen blijkt de belangstelling groot. De subsidiepot van 190 miljoen euro was binnen de kortste keren leeg. Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is in één dag tijd bijna twee keer zoveel budget aangevraagd als wat voorhanden was. Al op de eerste dag dat de subsidieregeling open was gesteld kwamen 1500 aanvragen binnen.
Vleesland
Vlees eten is volgens voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal slecht voor het milieu, maar het blijkt in de praktijk heel lastig om Nederlanders te bewegen minder vlees te gaan eten of zelfs helemaal te stoppen met vleesconsumptie.
Nederland is bij uitstek een vleesland. Gemiddeld eten we 38 kilo vlees per persoon per jaar. Consumptiedeskundige Hans Dagevos: ’Vlees is lekker, sociaal en het hoort erbij, maar wij leven daardoor vér boven wat wij als planeet aan kunnen.’
Nederlanders willen best met de trein in plaats van met het vliegtuig op vakantie, maar de biefstuk laten staan is een ander verhaal. Slechts één op de vijf Nederlanders wil proberen om minder vlees te eten. Daarmee laten we enorme kansen op milieuwinst liggen volgens Milieu Centraal. Duurzaam en gezond eten zou aantrekkelijk, makkelijk en vanzelfsprekend moeten zijn, maar het is nu vaak het omgekeerde. ‘Ingewikkeld, weinig toegankelijk en vaak duurder’, verzucht Arjen Wals, hoogleraar duurzaamheid aan de Wageningen Universiteit.
Afspraken
Demissionair minister Mickey Adriaansens (Economische zaken en Klimaat) is in gesprek met acht van de twintig grootste vervuilende bedrijven van Nederland waaronder Yara Sluiskil, Dow Benelux, Zeeland Refinery, Shell, Tata Steel, AnQore, Nobian en OCI. Op korte termijn volgen gesprekken met meer bedrijven en kunnen de plannen verder uitgewerkt worden. Stip op de horizon is een besparing van minstens 14,5 megaton CO2.
Vakbond FNV ontkomt evenmin aan klimaatverandering en energietransitie. Bas van Weegberg: ‘De vervuilers en sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen. Geen energietransitie zonder vakbondspositie. We weten dat de kolencentrales dicht gaan en we denken dat de werknemers een belangrijke rol hebben bij de verduurzaming. Zij weten het beste waar en hoe te verduurzamen in hun bedrijven. Zo proberen we te voorkomen dat banen verloren gaan.’ Dat is, zo stelt de vakbond, niet kiezen tussen banen en klimaat: ‘Op een dode planeet heb je geen banen.’
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Augustus 2023 - Groene bedrijfspraat vaak misleidend
Bedrijven misleiden consumenten met onjuiste of onduidelijke claims over hoe duurzaam ze zijn. Dat blijkt uit onderzoek van de Autoriteit Consument & Markt (ACM). De onafhankelijke toezichthouder gaat helpen om de ‘groene praatjes’ te ontrafelen. Met name in de vervoersector doen bedrijven zich volgens Edwin van Houten van de ACM veel duurzamer en groener voor dan ze in werkelijkheid zijn.
Luchthaven Schiphol bus 137 van het type BYD K9 tijdens Busworld te Kortrijk. De BYD K9 is een elektrische autobus van de Chinese fabrikant BYD (Build Your Dreams). Foto: Jan Oosterhuis – CC BY-SA 3.0
Vaag
Duurzaamheid speelt volgens Van Houten absoluut mee in de keuze van de consument voor een bepaald product. Alleen wordt diezelfde consument dan bestookt met claims als ‘groen onderweg’. En dat is, zo stelt Van Houten, minder geloofwaardig dan concrete uitspraken als ‘deze vrachtwagen rijdt 100 procent elektrisch’. Via de campagne ‘Groene praatjes’ wil de ACM bereiken dat de consument kritisch gaat kijken naar de groene claims.
Dat doet Greenpeace al jaren volgens directeur Andy Palmen. Zijn conclusie is dat heel wat bedrijven geldelijk gewin belangrijker vinden dan duurzaamheid en het zorgen voor een schone en veilige omgeving. De overheid weet dat, maar pakt het probleem onvoldoende aan. Palmen: “In Groningen bleek winst uit gaswinning belangrijker dan veilig wonen. Rond Tata Steel in IJmuiden worden mensen doodziek, en Chemours komt al jarenlang weg met gevaarlijke uitstoot van PFAS. De overheid rent er achteraan, maar is de grip kwijt.”
Als Palmen over een toverstokje zou beschikken zou hij als eerste het stikstofprobleem oplossen. “Het land is al jaren in rep en roer, maar er gebeurt te weinig. Daar kan de natuur niet op wachten.” Palmen pleit voor het invoeren van een CO2-belasting voor alle grote vervuilers. “Pas de recentste luchtkwaliteitsnormen toe. Zonder uitzonderingen. En steek meer geld in handhavingsdiensten zodat ze echt op kunnen treden. Als bedrijven niet schoon kunnen produceren, moeten ze dicht.”
Radicale omslag
Volgens voorman van de Klimaatraad Jan Willem Erisman is een veel bredere radicale omslag nodig. Niet alleen in het bedrijfsleven, maar ook onder burgers. Minder consumeren – in de breedst mogelijke zin van het woord – is een must en iedereen een eigen auto is voor hem niet meer vanzelfsprekend, Ook niet als het allemaal elektrische auto’s zijn. “Elke benzinewagen inruilen voor een stekkerauto betekent ook doorgaan met hetzelfde systeem,” aldus Erisman.
Elektrisch rijden blijft volgens de ‘stikstofprofessor’ mogelijk wel de beste optie voor het platteland, maar in de Randstad is overstappen op gedeeld en openbaar vervoer volgens hem een veel beter idee. Hoewel Erisman boude taal bezigt, zegt hij niet te willen doemdenken. “Dat we ten onder gaan is natuurlijk niet zo. Angst is geen goede raadgever. Er is nog voldoende tijd, maar we moeten wel aan de slag.”
“Iedereen richt zich nu op 2030. Wil je naar klimaatneutraliteit in 2050 dan moet je echt dingen anders doen. Bij alle investeringen die je doet moet je ook aan 2050 denken. Er moet meer aandacht komen voor energiebesparing. Alles wat je niet hoeft te produceren is meegenomen. Wij gaan bekijken hoe burgers minder kunnen consumeren. We moeten echt snel door met klimaatbeleid. Wil je die klimaatneutraliteit halen in 2050, dan moeten we nu samen werken aan verandering van het systeem.”
Recyclen
Ondertussen gaat de technische ontwikkeling van onder meer elektrische auto’s gestaag door. Het Chinese megabedrijf Build Your Dreams (BYD) heeft de Blade Battery ontwikkeld en die zou steviger, veiliger en goedkoper zijn dan de accu’s die nu doorgans in elektrische auto’s worden gebruikt en deze zijn bovendien kobaltvrij. Het Amerikaanse Tesla gebruikt de nieuwe batterijtechniek in de model Y. Christoph Starzynski van Mercedes-Benz heeft net als BYD alle vertrouwen in een gezonde toekomst van de elektrische auto. Hij meldt grote vooruitgang op het gebied van recycling. “Het is nu al mogelijk om meer dan 96 procent van de batterijpakketten uit elektrische auto’s te herverwerken. Zo kunnen we de schaarse grondstoffen in accu’s opnieuw gebruiken.” Waarvan akte.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Juli 2023 - Hittegolven, branden en vol stroomnet
Een ramvol stroomnet, intense hittegolven en allesverwoestende natuurbranden. Dat is kort samengevat de staat van het klimaat in juli 2023. Het Zeeuwse stroomnet zit op slot tot grote frustratie van bedrijven die willen verduurzamen of zitten te springen om nieuwbouw. Een nieuwe of zwaardere stroomaansluiting zit er voorlopig niet in.
Bosbranden – National Park Service US, publiek domein
Quinten van de Vrie, directeur van ledverlichtingsfabrikant Illuxtron International in Vlissingen is er helemaal klaar mee. Hij wil verkassen met zijn onderneming, liefst naar een nieuw pand. ‘Die optie valt dus af’, verzucht Van de Vrie. ‘Als je weet wat ik allemaal heb uitgezocht voor die nieuwbouw. Dat doe je niet even op een achternamiddag. Daar wordt nu in een keer een streep doorheen gezet. Het is te gek voor woorden.’
Crisisplan
Hoogleraar klimaatverandering en energietransitie Jan Rotmans kan zich de frustratie van het bedrijfsleven goed voorstellen. ‘We zitten echt helemaal klem’, aldus Rotmans. Netbeheerder TenneT zegt overvallen te zijn door de enorme vraag naar stroomtransport. Flauwekul volgens Rotmans. ‘Ik heb al vaak gewaarschuwd dat de vraag naar elektriciteit fors zal toenemen door plannen voor waterstoffabrieken en het elektrificeren van productieprocessen.’
‘Ik heb vorig jaar op tv nog gezegd dat de groeiende elektriciteitsvraag zwaar wordt onderschat. TenneT en regionale netbeheerders zagen dit heus wel aankomen.’ Volgens Rotmans heeft Nederland veel te lang gewacht met investeringen in een zwaarder en slimmer elektriciteitsnet. ‘Wat er nu gebeurt is een voorbeeld van falend overheidsbeleid. Wat mij betreft maakt het kabinet een noodwet die voorziet in kortere procedures voor de aanleg van energie-infrastructuur. Dit is immers een noodsituatie.’
Noodsituaties ook elders in Europa. Het is in Italië, Griekenland en Spanje heet, heter, heetst. In het Griekse Thessaloniki is een temperatuur van 43°C gemeten en in het Spaanse Sevilla is het zelfs nog een graadje warmer. Het zijn vooral de nachten die het zwaar maken volgens Gianella Pisanu uit het dorp Nuxius op Sardinië: ‘Ik heb mijn matras op het dakterras gelegd om daar te slapen.’ Pisanu weigert de airconditioning aan te zetten. ‘Dat heb ik vorige week gedaan. Ik heb gelijk een bronchitis opgelopen.’
In Rome en andere grote steden zoeken mensen overdekte winkelcentra op om aan de hitte te ontsnappen. Ook extra lang dralen bij het vriesvak in de supermarkt is een populaire overlevingsstrategie. Pisanu: ‘Mensen blijven wel wat langer staan voor een praatje. We hebben in de winkel twee grote open koelkasten staan en die geven heerlijk frisse lucht af. We overleven het wel.’
Vuurzeeën
Dat laatste kan niet gezegd worden van de natuur. Zowel in Griekenland als in Zwitserland en op La Palma zijn honderden mensen geëvacueerd vanwege razendsnel om zich heen grijpende natuurbranden, aangewakkerd door harde wind en kurkdroge bossen. De Grieken krijgen bij de brandbestrijding hulp van brandweerlieden uit Roemenië. Daarnaast sturen Frankrijk en Canada blusvliegtuigen. In het Zwitserse kanton Wallis krijgt de brandweer hulp van het leger. Op La Palma is al 1000 hectare bos afgebrand.
Volgens klimaatwetenschappers zullen hittegolven frequenter en intenser worden de komende jaren. Onderzoekers van het World Weather Attribution voorspellen dat recordtemperaturen zoals waargenomen ongeveer eens in de vijftien jaar gemeten gaan worden in Noord-Europa, eens in de tien jaar in Zuid-Europa en eens in de vijf jaar in China. Juli 2023 kan de boeken in als de heetste maand ooit.
Slim
In de categorie ‘hoopgevend: met je elektrische auto op vakantie gaan is voor veel Europese bestemmingen inmiddels goed te doen. Het netwerk aan laadpalen groeit snel, al blijft het in Spanje en Oost-Europa nog wel zoeken. Innovatieve ideeën zijn er ook. In het Franse Merignac, vlakbij Bordeaux is Nouvelles Fermes begonnen met planten op drijvende platforms terwijl in het water eronder forellen rondzwemmen.
Het idee is simpel: de planten groeien op de meststoffen die door de vissen worden afgescheiden. Daarnaast, zo redeneren de bedenkers, wonen de klanten voor de vis en de groente in de nabije omgeving. Er is dus geen vervuilend transport nodig. Slim. En nog groen ook.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Juni 2023 - Nul CO2-uitstoot in 2050 doel Zwitsers
De grote zorgen om razendsnel smeltende gletsjers hebben de verduurzaming in Zwitserland in een stroomversnelling gebracht. De Zwitserse bevolking heeft via een referendum bepaald dat het land in 2050 geen CO2 meer mag uitstoten Een nieuwe wet moet het smelten van de Alpengletsjers tot staan brengen. ‘Jaa, wir haben es geschafft’, jubelt Greenpeace Zwitserland.
Aletschgletsjer in Zwitserland, foto: Günter Seggebäing – CC BY-SA 3.0
Zwitserland kijkt met afgrijzen naar het in rap tempo verdwijnen van de gletsjers. Vorig jaar bleek uit onderzoek dat al drie kubieke kilometer gletsjer verloren was gegaan. Dat komt neer op 6 procent van het totale volume. Glacioloog Matthias Huss is onthutst: ‘Het is simpelweg ongelofelijk.’ Onderzoekers voorspellen dat als er niet ingegrepen wordt, de Alpen in 2100 zo’n tachtig procent van hun ijs kwijt zijn.
Minder gas
De komende jaren gaat Zwitserland om te beginnen de afhankelijkheid van olie en gas afbouwen. Dat betekent nogal wat, want de Zwitsers halen nu alles wat ze aan fossiele brandstoffen nodig hebben uit het buitenland, onder meer uit Rusland. Er wordt fors ingezet op duurzame wind- en zonne-energie en de Zwitsers investeren miljarden in het vervangen van vervuilende verwarmingssystemen en het vergroenen van bedrijven. Bijna alle maatregelen komen neer op de schouders van de burgers. Er zijn nauwelijks grote vervuilende industrieën.
Glacioloog Marit van Tiel benadrukt het belang van gletsjers. De bewegende ijsmassa’s in de bergen hebben een water-bufferfunctie. Gletsjers smelten ‘s zomers als het warm is en compenseren zo de lagere hoeveelheid regen die dan valt. Verdwijnen de gletsjers, dan verdwijnt ook de buffer en daalt het waterpeil in onder meer de Rijn. In 2018 konden er door het de lage waterstand minder vrachtschepen over de Rijn varen en werden diverse kerncentrales stilgelegd wegens gebrek aan koelwater. De economische schade loopt alleen al voor Nederland in de miljarden. Voor onder meer de landbouw – wereldwijd de grootste verbruiker van water – heeft aanhoudende droogte enorme gevolgen. Mondiaal komt de voedselzekerheid in het geding.
Werk aan de winkel dus. Veel werk volgens de Europese Rekenkamer. Met de huidige maatregelen gaat de Europese Unie volgens de Rekenkamer haar eigen klimaat- en energiedoelstellingen voor 2030 niet halen. In 2030 wil de Europese Unie 55 procent minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. In 2021 bleef de uitstoot volgens de Rekenkamer echter nog steken op 30 procent minder dan in 1990. Waarbij aangetekend wordt dat het niet duidelijk is of die reductie het gevolg is van klimaat-maatregelen of vooral te maken heeft met de financiële crisis van 2009 en de coronapandemie van 2020.
Records
Ondertussen sneuvelt het ene na het andere record. Zo kan juni 2023 de boeken in als de maand waarin een nieuw droogte-record wordt gevestigd: 33 dagen zonder meetbare neerslag in De Bilt. Deze zomer hoort nu al bij de vijf procent droogste periodes ooit. Verder is ook het zon-record uit 2021 verpulverd. Nooit eerder scheen de zon zo uitbundig. In de eerste helft van 2021 liet de zon zich 169,4 uur zien en dat is bijna 27 uur minder dan het aantal zonne-uren dat in de eerste helft van juni 2023 is opgetekend. Het zon-record staat nu op ruim 196 uur.
Het Centraal Bureau Statistiek meldt dat de uitstoot van broeikasgassen in het eerste kwartaal van 2023 flink is gedaald ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Dat heeft volgens het CBS alles te maken met een lager gasverbruik door huishoudens en de industrie. Door de kachel een paar graden lager te zetten zijn huishoudens erin geslaagd 12 procent minder broeikasgas uit te stoten. ‘Er is fors bezuinigd op het energieverbruik’, stelt CBS-woordvoerder Cor Pierik vast.
Behoud regenwoud
Goed nieuws uit Brazilië. De Braziliaanse president Lula heeft een ambitieus plan gelanceerd dat in 2030 een einde moet maken aan de illegale ontbossing in het Amazone-regenwoud. De overheid gaat het regenwoud met satellietbeelden in de gaten houden en er komt een certificeringssysteem voor hout- en landbouwproducten zodat gegarandeerd kan worden dat ze afkomstig zijn van duurzame bronnen.
Sigrid Deters, campagneleider Bossen van Greenpeace, is opgetogen. ‘Echt belangrijk dat Lula de bescherming van het Amazonegebied centraal stelt. Ook dat hij nog eens benadrukt dat de bescherming van het Amazonewoud geen puur Braziliaanse zaak is, en ook gen puur Latijns-Amerikaanse aangelegenheid is maar dat wij met z’n allen – en zeker de rijke landen – zullen moeten bijdragen aan het behoud.’
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Mei 2023 - Waterstof sleutel duurzame industrie
Groene waterstof wordt steeds belangrijker voor het verduurzamen van industrie en vrachtvervoer. Overal waar heel veel energie nodig is, lijkt waterstof het toverwoord te zijn, zo werd duidelijk tijdens het driedaagse congres World Hydrogen Summit. TU-Delft experimenteert met een waterstofboot én een ultrazuinige waterstofauto. Truckgiganten Volvo en Daimler werken samen aan de ontwikkeling van CO2-neutrale waterstoftrucks.
Elektrische vrachtwagen op waterstof: Hyundai Xcient Fuel Cell, foto: JoachimKohler-HB – CC BY-SA 4.0
Waterstof: overal waar verduurzaamd moet worden, komt het gas ter sprake. Regeringen stellen graag forse subsidies in het vooruitzicht en zowel ondernemers als milieuactivisten bezingen de voordelen van de energiedrager. ‘Dit is de grootste revolutie sinds de vrachtauto paard en wagen verving’, zegt directeur techniek van de Volvo Group Lars Stenqvist over de ontwikkeling van de waterstoftruck.
Ook in kou
Zo’n waterstoftruck is een elektrische vrachtwagen die zijn energie niet uit (zware) batterijen haalt, maar via een brandstofcel uit waterstof. Veel grote truckfabrikanten werken eraan. Het Koreaanse Hyundai rijdt met tientallen waterstoftrucks proef in Zwitserland, Daimler test in de Alpen en het Zweedse Volvo heeft onder winterse omstandigheden met een veertigtonner door het hoge noorden gereden. Stenqvist: ‘Hij deed het perfect. Een elektrische vrachtwagen met batterijen heeft het in de kou of in de bergen moeilijk, maar met waterstof speelt dat niet.’
Studenten van TU-Delft werken aan een waterstofauto die op 1 kilo waterstof meer dan 2056 kilometer – van Noord-Nederland naar Zuid-Spanje – af kan leggen. Het prototype van die Eco-Runner is compleet gestript van alle overbodige luxe. Operations manager van het team Eliane van Boxtel: ‘We hebben de uiterste grenzen opgezocht en zo bizarre efficiëntie behaald. De volgende stap is de ontwikkeling van een auto die de straat op mag, maar nog steeds zo efficiënt mogelijk is.’
De milieubeweging voert ondertussen de druk op bij oliegigant Shell. De energiereus boekte in het eerste kwartaal een winst van bijna 10 miljard dollar. Een deel van de winst wordt volgens Shell-topman Wael Sawan gestoken in hernieuwbare energie, maar het bedrijf blijft ook investeren in nieuwe olie- en gasvelden. Dit tot groot verdriet van de milieubeweging die vindt dat Shell moet stoppen met gebruik van en investeren in fossiele energie. Mark van Baal van milieuclub Follow This: ‘Shell blijft vasthouden aan fossiele energie, maar de wetenschap maakt duidelijk dat de uitstoot van CO2 gehalveerd moet zijn in 2030. Dat doel gaat Shell met de huidige strategie niet halen.’
Warme oceaan
Dat alles terwijl de tijd steeds meer gaat dringen. De temperatuur van het wateroppervlak van de oceanen is de laatste jaren fors gestegen. Negentig procent van de extra warmte die wordt veroorzaakt door klimaatverandering komt terecht in de oceaan en zakt daar steeds dieper in ‘Zo warm als nu is de oceaan nog nooit geweest’, zegt oceanograaf Sjoerd Groeskamp van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Zee-onderzoek (Nioz).
De opwarming heeft gevolgen voor het ecosysteem. ‘Dieren die kunnen migreren doen dat. Andere dieren en planten sterven of functioneren minder goed.’ Marien ecoloog Oscar Bos van Wageningen Universiteit stelt dat onder meer de kabeljauw – die van koud water houdt – het moeilijk gaat krijgen. Door temperatuurstijging van het oceaanwater sterven koralen af en verder voorspelt Bos de komst van zeehondensoorten die nu in het poolgebied leven maar door het afnemen van het ijs daar op zoek moeten naar een andere habitat.
Climate Center
Onderzoek naar hoe het anders kan staat centraal bij het nieuwe onderzoeksinstituut Delta Climate Center (DCC)in Vlissingen. Een duurzame klimaatbestendige delta ontwikkelen staat hoog op de agenda. Het Delta Climate Center is een van de kroonjuwelen in het pakket van 650 miljoen euro waarmee het Rijk Zeeland compenseert voor het mislopen van de Marinierskazerne. Voor het DCC is de komende tien jaar 141 miljoen euro beschikbaar.
Op Schouwen-Duiveland stuurt de gemeente energiecoaches op pad. Zij moeten mensen helpen bij het vinden van manieren om te besparen. En het blijft niet bij tips alleen. De mensen die worden bezocht krijgen tot een bedrag van 250 euro en een energiemeter cadeau.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
April 2023 - Autorijden duurder, isolatie goedkoper
Er komt geen extra belasting op vlees, autorijden wordt – voor wie benzine of diesel rijdt – duurder, isolatie goedkoper en de energiebelasting op gas lager. Het is een kleine greep uit een door de Nederlandse regering aangekondigd pakket van 120 maatregelen om de klimaatdoelen te halen. ‘Van iedereen wordt een bijdrage gevraagd’, zegt klimaatminister Rob Jetten.
Het kabinet trekt 425 miljoen euro uit voor de isolatie van huizen in wijken waar mensen met lagere inkomens wonen. Speciale teams gaan straks de deuren langs om bewoners te helpen met het isoleren van hun woning. Rijden met een auto met verbrandingsmotor wordt duurder. In het regeerakkoord is afgesproken dat benzine en diesel worden bijgemengd met biobrandstoffen. Daardoor gaat de literprijs met een paar cent omhoog.
Subsidie
De aankoopbelasting voor een nieuwe benzine- of dieselauto stijgt met 200 euro. Om elektrisch rijden aantrekkelijker te maken, wordt de subsidieregeling voor tweedehands elektrische auto’s verlengd. De komende zes jaar wordt daar jaarlijks 100 miljoen euro voor uitgetrokken. Ook gaat het kabinet de energiebelasting veranderen. Vanaf volgend jaar gaan burgers over de eerste 800 kuub gas die ze verbruiken minder energiebelasting betalen. Is het verbruik hoger dan stijgt de energiebelasting.
Kunststof verpakkingen gemaakt van bioplastics en andere biologisch afbreekbare plastics. Foto: Christian Gahle, nova-Institut GmbH, CC BY-SA 3.0
Van de industrie worden eveneens stevige offers gevraagd. Het lage energietarief voor grootverbruikers – bijvoorbeeld de glastuinbouw en fabrieken – gaat fors omhoog. Om bedrijven te helpen bij besparing en verduurzaming is er het Expert Platform. Expert-projectmanager Kees Jan Grin: ‘Het ontbreekt bedrijven vaak aan kennis en tijd om iemand binnen de organisatie vrij te maken voor verduurzamingsvraagstukken. Verduurzaming is een vakgebied waarbij heel wat komt kijken.’
Ondertussen gaat de zoektocht naar terugdringen van de stikstofneerslag onverminderd door. Halvering van de veestapel is volgens hoogleraar Biobased Economy Johan Sanders een slecht idee. Hij ziet veel meer in innovatie. Onderzoeker Gerard Mighels sluit zich daarbij aan. Hij raadt boeren aan te beginnen bij het voer. Door de samenstelling te veranderen kun je, zegt Mighels, flink winst boeken als het gaat om terugdringen van de stikstofuitstoot. Om te voorkomen dat urine en mest bij elkaar komen is er het koeientoilet, bedacht door het Doetinchemse bedrijf Hanskamp. De ammoniakuitstoot uit de stal zou volgens het bedrijf door het koeientoilet met de helft verlaagd kunnen worden.
Klaver in de wei
Waarom zou je kunstmest strooien als er plantjes zijn die gratis stikstof uit de lucht happen? Vlinderbloemigen, zoals klaver, kunnen dat. ‘Het kost geen kapitaal, noch energie’, aldus Johan Sanders. Het voordeel van klaver: je gebruikt als boer minder (dure) kunstmest en de koe geeft evenveel melk. De uitdaging is om klaver niet alleen in het voorjaar goed te laten groeien, maar ook in het najaar.
Op weg naar een plasticvrije wereld in 2040 zoeken pioniers naar goede en betaalbare alternatieven. Bioplastic – opgebouwd uit suikerriet, mais en suikerbieten – zou een van de antwoorden kunnen zijn, maar er wordt ook geëxperimenteerd met zeewier (zeewierbakjes in plaats van kartonnen bakjes), bamboe (tandenborstels) en graanstengels (organische in plaats van plastic rietjes).
Snel herstel
In de categorie ‘opmerkelijk’ het verhaal van natuurfotograf Ruurd Jelle van der Reij. Twee jaar geleden kocht hij drie hectare land in zijn Friese geboortedorp Oldeholtpade. De verkopers stelden één voorwaarde: er mocht geen intensieve landbouw op die grond. Een ecoloog tekende een plan, de graafmachine volgde en twee percelen gescheiden door een strakke rechte sloot veranderden in één gebied met een S-vormige waterpartij, flauwe oevers én een steile damwand ten behoeve van de ijsvogel.
In mum van tijd kwamen de kruiden, bloemen, vogels en insecten naar het gebied. Binnen een half jaar na het graafwerk vloog de kleine bandheidelibel – al jaren niet meer gezien in Friesland – al boven het watergebied, samen met tientallen andere libellensoorten. Ook ijsvogels hebben hun weg gevonden naar het natuurpark van Van der Reij, evenals boomkikkers, otters en kleine steltlopers als het witgatje en het bokje. Van der Reij: ‘De les van mijn project is dat het nooit te laat is. Natuur herstelt veel sneller dan je denkt.’
Waarvan akte.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Maart 2023 - Schonere oceanen binnen handbereik
Goed nieuws: het is mogelijk de vervuiling van rivieren en oceanen met plastic radicaal terug te dringen. Dat zegt de Oekraïense onderzoeker Maryna Strokal. De Brusselse Green Deal koerst op halvering van de watervervuiling. Strokal legt de lat een stuk hoger. Zij mikt op het terugdringen van microplastics in het water met 85 procent voor 2050.
Strokal: ‘Er kan veel. Denk aan betere afvalverwerking, halvering van onze consumptie van niet-duurzame spullen en een betere aanpak van het zwerfvuil.’ Wereldwijd is – als we ons best doen – volgens de onderzoeker aan het einde van deze eeuw zelfs 95 procent van de watervervuiling te voorkomen. Dat klinkt als een welkome aanvulling op een deze maand gesloten wereldwijd oceanenverdrag van de Verenigde Naties (VN).
Cruiseschip MSC Splendida in Geirangefjord, Noorwegen. Foto: W. Bulach – CC BY-SA 4.0
Bescherming
Het verdrag – het resultaat van een kleine 20 jaar praten en onderhandelen – moet ervoor gaan zorgen dat in 2030 tenminste 30 procent van de oceanen beschermd is. Nu is dat nog maar 1,2 procent. De oceanen leveren niet alleen de helft van onze zuurstof, maar staan ook aan het begin van veel voedselketens. Ze zijn dus letterlijk van levensbelang. Milieuorganisatie Greenpeace is enthousiast: ‘Het verdrag is een teken dat in een verdeelde wereld de bescherming van de natuur en de mensen het kan winnen van geopolitiek.’
Het verdrag gaat grenzen stellen aan visserij en scheepvaart zodat door overbevissing, vervuiling en klimaatverandering aangetaste natuur zich kan herstellen. Er komt een nieuwe VN-organisatie die te beschermen gebieden gaat aanwijzen. Het is de bedoeling dat landen of bedrijven die in die beschermde gebieden activiteiten willen ontplooien eerst een milieueffectrapportage moeten maken en deze de VN moeten aanbieden.
Ook de zeevaart moet vergroenen. Voor het eerst in de geschiedenis komen er regels voor het verduurzamen van de internationale scheepvaart. In de Wet Schone Vaart wordt een plafond gesteld aan de maximale hoeveelheid CO2 die de zeevaart mag uitstoten. Uiteindelijk moet dat in 2050 leiden tot 80 procent minder uitstoot. De nieuwe regels gelden voor alle schepen van 5000 ton en meer, en dat zijn er veel. Europarlementariër Vera Tax (PvdA): ‘Negentig procent van alles wat wij als consumenten dagelijks gebruiken komt per containerschip.’
Vliegen met duurzame kerosine is voorlopig nog een luchtkasteel. Er zijn simpelweg niet voldoende grondstoffen in Nederland en Europa om aan de toekomstige vraag naar duurzame vliegtuigbrandstof te voldoen, stelt het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR). Met de vergroening van het wegverkeer gaat het harder. Er komen steeds meer betaalbare elektrische auto’s – gezinsauto’s die nog geen 25.000 euro kosten – op de markt. Een buitenlandvakantie wordt voor elektrische rijders ook steeds beter haalbaar. In Europa moeten binnen vijf jaar langs alle snelwegen om de 60 kilometer laadpunten zijn.
Boze bioboeren
Biologische boeren zijn de torenhoge consumentenprijzen voor hun producten zat. Volgens Biohuis, de belangenorganisatie voor biologische boeren, zijn de prijsverschillen tussen biologisch en niet-biologisch te groot. Boeren roepen supermarkten op genoegen te nemen met een kleinere winstmarge. ‘In de winkel is biologisch soms dubbel zo duur, terwijl de verkoopprijs voor de boer maar een paar dubbeltjes hoger is’, zegt akkerbouwer en oprichter van de Vegetarische Slager Jaap Korteweg.
Biohuis roept supermarkten op de marge voor biologische producten gelijk te trekken met die voor niet-biologische producten. Korteweg: ‘Op korte termijn kost dit de supermarkten geld, maar ze zouden dit kunnen compenseren door meer marge te maken op ongezonde of niet-duurzame producten. Biohuis roept verder op tot afschaffing van de btw op biologische producten. ‘Het gaat ons om de verantwoordelijkheid van supermarkten en om gezond voedsel op de lange termijn.’
Brief
Het stikstofbeleid blijft de gemoederen bezighouden. De roep om een radicaal andere koers wordt, mede door de monsterzege van de Boer Burger Beweging (BBB) bij de provinciale- en waterschapsverkiezingen, steeds luider. Eurocommissaris Virginijus Sinkevicius maant Nederland in een brief om zich te houden aan de Europese afspraken over bescherming en herstel van de natuur. Sinkevicius waarschuwt dat vermindering van de stikstofuitstoot via staatssteun, bijvoorbeeld door boeren uit te kopen of te helpen met verduurzamingsmaatregelen, er niet toe mag leiden dat elders meer uitstoot wordt toegestaan.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Februari 2023 - Jubelwinsten versus duurzaamheid
De torenhoge energieprijzen zouden voor een flinke impuls van duurzame energie gaan zorgen, zo was de verwachting. De praktijk blijkt weerbarstiger. Oliemaatschappijen boeken megawinsten, maar daar wordt volgens de kritische aandeelhoudersvereniging Follow This veel te weinig van geïnvesteerd in verduurzaming van de olie-industrie. Daarmee laten de oliereuzen in de visie van Follow This-voorman Mark van Baal een gouden kans liggen.
De hoge olieprijzen zetten Europa op zijn kop. Burgers worden geconfronteerd met hoge energierekeningen. Bovendien werkt de dure energie door in de prijzen van tal van goederen en diensten en dat zorgt voor extra inflatie en daling van de koopkracht. De oplossing: Meer zonne- en windenergie en groene waterstof. Oliegiganten Shell, BP en TotalEnergies beloofden afgelopen jaren daarin veel te gaan investeren. In de praktijk komt daar volgens Van Baal weinig van terecht.
Een demonstrant demonstreert als onderdeel van de beweging ‘Exxon wist het’ in Washington. Foto: Johnny Silvercloud – CC BY-SA 2.0
Onrendabel
De jubelwinsten, zo constateert Van Baal, smaken kennelijk naar meer. Duurzame energie is in de ogen van de oliemaatschappijen veel minder rendabel dan olie en gas en daarmee ook veel minder aantrekkelijk. De Amerikaanse bedrijven ExxonMobil en Chevron hebben al aangekondigd helemaal geen geld te willen steken in hernieuwbare energie en het beleid bij Shell, BP en TotalEnergies is nu ook aan het kantelen.
Dat de oliebedrijven de energiecrisis aangrijpen om meer in olie en gas te investeren is een gotspe, aldus Van Baal. ‘Ze hadden al veel eerder moeten overstappen op duurzame energie. Dan was er helemaal geen energiecrisis geweest.’ Van Baal hoopt dat de oliemaatschappijen ook luisteren naar de aandeelhouders die Follow This steunen en zo gedwongen worden een groene koers te gaan varen.
Dat duurzaamheid haalbaar is en loont, bewijst het Canarische eiland El Hierro. Water en wind zorgen daar samen voor alle benodigde energie voor de 11.000 inwoners. Boven op een berg staan vijf windmolens, maar windenergie alleen is niet genoeg. Daarom is aan de voet van de berg waar de windmolens op staan een bassin aangelegd om zeewater op te slaan. Bovenaan de berg – 655 meter hoger – is een tweede bassin aangelegd. Met de energie van de molens wordt water van beneden naar boven gepompt tot het 400.000 kubieke meter grote bassin vol is. Op dagen van windstilte wordt (een deel van) het water door buizen naar beneden gestort. De hydraulische energie die zo door turbines wordt opgewekt, vervangt dan tijdelijk de windenergie.
Afvoerputje
In Nederland wordt steeds vaker kernenergie genoemd als wapen in de strijd voor duurzame en schone energie. Dat Borssele gezien wordt als een logische plek voor meerdere nieuwe kerncentrales roept bij de Zeeuwen gemengde gevoelens op. Petra Luteijn uit Ellewoutsdijk zegt in een paginagroot opiniestuk in de PZC daar weinig trek in te hebben. ‘Ik wil niet nog meer hoogspanningsmasten om stroom uit Borsele naar de Randstad te transporteren. Ik wil niet dat vele generaties na mij worden opgescheept met een groeiende berg kernafval.’
H. P. Heijt kan zich helemaal vinden in de woorden van Luteijn. ‘Helaas leert de geschiedenis dat Zeeland nou eenmaal het afvoerputje van Nederland (en Antwerpen) is.’ Robert van den Boom laat een ander geluid horen. ‘We moeten een stabiele basis hebben met kernenergie, aangevuld met alternatieve bronnen. We moeten af van afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en wind. En de zon is er niet altijd.’
Schepen aan de stekker
Ondertussen gaan innovatie en verduurzaming gestaag door. Op negen plekken in Nederland kunnen de komende jaren aangemeerde schepen aan de stekker worden gelegd zodat zij geen generatoren hoeven aan te zetten om in hun stroombehoefte te voorzien. De aanleg van deze walstroom-installaties helpt de scheepvaart duurzamer en schoner te maken.
De laadpaalfiles van elektrische auto’s op weg naar wintersportbestemmingen worden korter. In Oostenrijk zijn de afgelopen jaren veel laadpalen geïnstalleerd. Overigens hebben de meeste elektrische rijders weinig last van laadpaalstress. Mariska van Hoorik uit Heemskerk: ‘Zodra we moeten laden pakken we er een app bij. Wij gebruiken Pump. Daarmee zie je precies waar in de buurt snelle laders zijn en of het daar druk is. Dan voorkom je dat je in de rij moet staan. Een soepele reis heb je zelf in de hand.’
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl
Januari 2023 - Niet meer vechten maar meebewegen
De zeespiegel stijgt, maar nóg verder ophogen van de dijken is niet de oplossing volgens Waterschap Zeeuwse Stromen. De natuur kan volgens het schap helpen om Zeeland veilig te houden. Het uitgangspunt daarbij: de zee is geen vijand, maar een bondgenoot. ‘We moeten willen samenwerken met het water in plaats van ertegen te vechten’, aldus het waterschap. ‘Natuur en veiligheid kunnen elkaar versterken. We gaan voor ‘en-en’ in plaats van onderlinge concurrentie.’
Het gaat onder meer over bouwen met de natuur. Daarbij worden bijvoorbeeld schorren en slikken hersteld, die de kracht van de golven remmen. Ook wordt gewerkt aan nieuwe ‘dijkconcepten’ waarbij natuur een belangrijk onderdeel van de dijk is. Maatwerk moet het worden. ‘Per gebied onderzoeken we mogelijkheden voor verschillende groene oplossingen, die zorgen dat we minder ingrijpend hoeven te versterken.’
Extinction Rebellion – Climate Action Now, foto: Sebastian Dooris – Publiek domein CC0
Archipel
De Zeeuwse architect Don Monfils kan zich helemaal vinden in de visie van Waterschap Zeeuwse Eilanden. ‘Toen de Oosterscheldekering openging was het idee dat die ons voor tweehonderd jaar zou beschermen. Inmiddels durven we na te denken over het einde van de Deltawerken. Het is goed dat we niet meer de illusie hebben dat alles maakbaar is. We moeten meebuigen met de natuur en overgaan van maakbare naar denkbare oplossingen. Misschien zal het zo zijn dat Zeeland weer een archipel wordt, zoals een paar honderd jaar geleden.’
Monfils vindt dat meer gebruik moet worden gemaakt van de kracht van Zeeland. ‘Waarom zou je niet denken aan voedsel uit zee of aan zilte teelt? Je kunt technieken ontwikkelen om plantjes beter bestand te maken tegen brak water.’ Monfils verwijst ook naar het boek ‘Omarm de chaos’ van Jan Rotmans. ‘De omschrijft het mooi. Hij zegt: Wij leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk’. Dat vind ik mooi. Ik denk dan: Maak gebruik van nieuwe kansen die zich voordoen.’
De visie van het Delftse onderzoeksbureau Deltares sluit aan bij die van Waterschap Zeeuwse Eilanden en Don Monfils. De ‘neerslagbom’ die Limburg in de zomer van 2021 trof en overstromingen veroorzaakte, zal in de toekomst vaker vallen en dat is volgens Deltares niet te voorkomen. De effecten van nieuwe stortregens dempen kan wel, onder meer door het landschap zo aan te passen dat er meer water in de bodem kan worden opgenomen en meer opslag creëren om water te bergen.
Hete protestwinter
De door de politie al verwachte ‘hete protestwinter’ is losgebarsten. Klimaatactivisten van Extinction Rebellion ketenen zich vast aan de snelweg de Utrechtse Baan (A12) in Den Haag. Gevaarlijk volgens het OM. Onontkoombaar volgens XR-activist Lucas Winnips. ‘Er is geen andere mogelijkheid om de klimaatcrisis aan de orde te stellen. Als wij op het Malieveld zouden staan met een banner ‘stop fossiele subsidie’ is er geen haan die ernaar kraait. De urgentie is zó groot, die moet echt door het dak.’
De politie arresteert 768 deelnemers aan de protestactie. Onder hen top-advocaat Bénédicte Ficq, die momenteel een juridische strijd voert tegen de vaak van zware vervuiling beschuldigde staalfabriek Tata Steel. ‘Mede door mijn werk ben ik me steeds bewuster geworden van de schade die dat soort grote bedrijven aanrichten’, aldus Ficq. Extinction Rebellion heeft al laten weten dat het niet bij deze ene snelwegblokkade zal blijven.
Ozonlaag
De wetenschap ziet het gat in de ozonlaag slinken. Verwacht wordt dat de laag – die de mens beschermt tegen schadelijke UV-straling van de zon – binnen vier decennia is hersteld tot de waarden van 1980. Het herstel van de ozonlaag kan ook de opwarming van de aarde beperken met zo’n 0,3 tot 0,5 graden Celsius.
De opmars van elektrische auto’s zit in een stroomversnelling. Een kwart van de particulieren kiest volgens RAI bij het kopen van een nieuwe auto voor een elektrische.
In het noorden van Zweden is een grote voorraad zeldzame aardmetalen gevonden. Metalen die hard nodig zijn voor bijvoorbeeld de fabricage van sterke magneten voor windturbines en motoren van elektrische auto’s. De Zweedse regering is enthousiast. De inheemse bevolking van het noorden – de Sami – vreest een verdere aantasting van haar leefgebied. Dat wordt al langer bedreigd door de aanleg van windmolens, warmtekrachtcentrales en mijnen. Voorzieningen die wrang genoeg vooral bedoeld zijn voor de benodigde (Europese) energietransitie.
Bronnen: pzc, nos.nl, NRC>Klimaat, nu.nl, rvo.nl